Alleenstaande toren te Oostelbeers

Karel Leenders noemt de ‘eenzame toren in de akker’ bijna een icoon van het oude Noord-Brabantse zandlandschap. Vooral omdat deze torens dankzij het archeologisch onderzoek bij uitstek het symbool zijn geworden van de ontdekte dynamiek van de middeleeuwse nederzettingen in de Kempen.[1] (Foto A)

Lang werd gedacht dat ‘alleenstaande’ kerken gebouwd waren midden tussen de omliggende gehuchten die de parochie vormden, zodat alle bewoners naar de kerk moesten lopen. Nu weten we dat deze kerken (of de daarvan resterende torens) de laatste restanten zijn van een middeleeuwse nederzetting.

De alleenstaande Oude Toren aan de Hillestraat in Oostelbeers dateert vermoedelijk uit de eerste helft van de veertiende eeuw. De toren staat op de kadasterkaart in een open akker, de Hoogeindse Akker, die in 1840 ongeveer vijfenzeventig hectare groot was. De oude kerk lag iets ten zuidwesten van het midden van deze akker. Aan de toren heeft een kerk vastgezeten die tussen 1787 en 1830 afgebroken is. Om de kerk lag een kerkhof met daaromheen een afscheiding die in de loop der tijden van karakter veranderd kan zijn: een sloot, heg, wal, hek of muur.

De toren is het laatste goed zichtbare restant van de middeleeuwse parochiekerk van Oostelbeers. De kerk was gewijd aan Sint-Andreas en het patronaatsrecht – het recht om de parochiepastoor te benoemen – was in 1207 in handen van de abdij van Tongerlo. Mogelijk was er eerst een houten kerkje, maar daar zijn geen sporen van bekend. Wel is duidelijk dat de stenen, eenbeukige kerk al klaar was toen de toren werd gebouwd. In de vijftiende eeuw is vervolgens tegen de toren een grotere kerk gebouwd. Deze tweede (of derde) kerk van Oostelbeers was een driebeukige pseudobasiliek met een aangebouwd koor.

Op een gedetailleerde kaart van Oirschot uit de eerste helft van de zeventiende eeuw staat de kerk van Oostelbeers duidelijk tussen de bomen. Ook uit achttiende-eeuwse archiefstukken blijkt dat er in 1779 rond de kerk twintig lindebomen stonden van toen ongeveer dertig jaar oud, en op de wal van het kerkhof vijf eiken en een berk. Vergelijkend onderzoek van de kadasterkaarten wijst uit dat de huidige bomen uit de periode 1840-1897 moeten zijn. De bomen die vandaag nog rond de toren staan, zijn dan 117 tot 174 jaar oud. (Foto B en C)

De Tachtigjarige Oorlog leidde in Oostelbeers tot het verlaten van de katholieke kerk en de bouw van een schuurkerk. Deze werd zevenhonderd meter ten noordoosten van de oude kerk opgetrokken. De schuurkerk werd in 1853 vervangen door een neogotische kerk, die op haar beurt in 1933 werd vervangen door een kerk aan de overkant van de straat. De toren van de negentiende-eeuwse kerk staat er nog, de nieuwe kerk heeft geen toren. (Foto D en E)

Toen de katholieken in 1799 de oude kerk weer terugnamen, was het gebouw erg vervallen. De kerk moet afgebroken zijn tussen 1799 en 1830, want op de kadasterkaart die in de jaren 1810-1830 is opgemaakt, staat alleen nog de toren.

De archeoloog Martin Meffert telde in 2013 in de provincie Noord-Brabant nog zestien vrijstaande kerktorens in dorpen of aan randen dorpen, met en zonder kerkhof, en slechts drie vrijstaande torens in de akker.[2] Bij de toren van Stiphout is een groot huis gebouwd en de toren van Nederwetten staat pal aan de Dommel, wat uitzonderlijk is. (Foto F)

Aangezien de Oude Toren van Oostelbeers de enige is die nog geen belendende (moderne) bebouwing heeft, is het wenselijk om deze unieke setting intact te laten. Sinds 2013 werkt het gemeentebestuur van Oirschot aan deze bijzondere site. Er zijn plannen gemaakt om de oude zichtlijnen te herstellen en bij de toren een nieuwe accommodatie te bouwen ten behoeve van het schuttersgilde.[3] In 2014 is aan het Eindhovense bureau Architecten|en|en opdracht gegeven om ‘een nevenschikkend multifunctioneel gebouwtje te ontwerpen als groene glooiing tegen een gemetselde muur, dat het eenzame beeld van de oude toren moet bevestigen’.[4] De realisatie hiervan wordt verwacht in 2016. (Foto G)