Hoeven en nieuwe bossen vormen het landschap

Wallen zijn sinds de vroege Middeleeuwen vooral aangelegd als bescherming en scheiding. In Het Groene Woud hadden wallen de volgende functies: hakhoutwallen, perceelscheiding, veekeringen, akkerwallen, als grens, om wild of vreemd volk buiten te houden, en als verhoogd liggende wegen en paden.[1] Wallen om perceelscheidingen aan te geven kwamen het meest voor. Wallen om vee buiten de akker te houden lagen op de grens tussen bouwland en heide en wijzen op een verschil in landgebruik dat nu is verdwenen. Dergelijke wallen komen nog voor in het natuurgebied De Mortelen, waar kleine beekjes en wallen werden gebruikt als perceelscheiding.[2] In De Mortelen is het kleinschalig dekzandlandschap over grote delen nog intact, inclusief de historische verkaveling en restanten van houtwallen.[3] (Foto A en B)

Het markeren van grenzen door middel van wallen is nu nog waarneembaar op landgoed Heerenbeek in het noorden van de gemeente Oirschot (en deel van De Mortelen).[4] Een fraai voorbeeld van een grenswal of landweer ligt in Het Veldersbos langs de zuidgrens van landgoed Velder. Meer info: casus De Velderse Wal.  [5] De wegen en paden op wallen (dijkjes) zijn nog te zien in Balsvoort (meer info: casus De voorde van Balsvoort) bij Oirschot en in de Geelders.[6] (Foto C)

De oudst bekende vorm van boerderijen in Noord-Brabant is het drieschepig, langwerpig woonstalhuis, het zogenoemde hallenhuis. Rond 1400 was deze kortgevelboerderij het meest voorkomende boerderijtype in deze regio. Het woon- en stalgedeelte waren daarbij in één gebouw en onder één dak ondergebracht. In de loop van de vijftiende/zestiende eeuw werd het gebruikelijk een wand aan te brengen tussen het woon- en het bedrijfsgedeelte. De indeling van het woongedeelte werd verder bepaald door de driebeukige opzet van het gebouw. In de middenbeuk bevond zich de centrale woonruimte, ‘de heerd’ (dus de stookplaats), in de zijbeuken de kleinere slaap- en werkruimten. In het bedrijfsgedeelte, dat ook een driebeukige indeling had, bevonden zich de stallingsruimte voor het vee en de werkruimte, de deel.

In het Groene Woud werd de potstal parallel aan de brandmuur ondergebracht in de middenbeuk.[1] De wanden van de boerderij waren bijna altijd gebouwd als een vakwerkconstructie met gevlochten wilgentenen, afgedekt door een laag leem. De ingang van het woongedeelte lag aan de korte kant van de boerderij. Als de topgevel boven de ingang uitsteekt, spreekt men van overkraagde boerderijen.[2] Deze hallenhuizen of kortgevelboerderijen ondergingen in de loop van de tijd een aantal veranderingen, zoals bijvoorbeeld de ontwikkeling tot een hoekgevelboerderij of de verlenging tot een langgevelboerderij. De rechtstreekse bouw van langgevelboerderijen – met de huisingang in de lange gevel – gebeurde pas vanaf het laatste kwart van de achttiende eeuw.[3] (Foto A)

Vanaf 1500 plantten of zaaiden regionale landheren nieuwe bossen in. Zij introduceerden de grove den, ook bekend als mast of masteboom.[1] Daarnaast functioneerde op veel plaatsen het recht van voorpoting waarmee op de woeste gronden stroken langs wegen en erven beplant konden worden.[2] Ook de geestelijke instellingen koesterden hun bosbezit. Op de erven rond de grote pachtboerderijen stond nog hout.[3] (Foto A en B)

Een deel van het hout dat de stad ’s-Hertogenbosch in de vijftiende en zestiende eeuw gebruikte, was afkomstig uit Het Groene Woud. Vooral het eikenhout dat gebruikt werd als constructiehout was zeer in trek. Berkenhout werd beschouwd als ‘quaet hout’ en diende vooral als brandstof of geriefhout. Met name de Bossche religieuze en liefdadigheidsinstellingen deden aan actief bosbeheer. Zij bezaten in Het Groene Woud land waarop hakhout groeide. Dit werd in grote hoeveelheden verkocht en de instellingen zorgden voor nieuwe aanplant. Na 1600 lieten zij akkers en weiden omzetten in bos wanneer de landbouwprijzen tegenvielen.[4] Het kerngebied van deze houtproductie lag in en om de huidige Geelders.[5] Een mooi bewijs voor deze gang van zaken vormt het aparte ‘houtregister’ van de kartuizers van het klooster Sint-Sophia van Constantinopel bij ’s-Hertogenbosch.[6] De oudste vermelding van houtverkoop door de kartuizers dateert uit 1472, toen het eikenhout van de grote hoeve op Kasteren werd verkocht.[7]

De grote hoeven of boerderijen in de dorpen van Het Groene Woud waren geen eigendom van de bewoners, maar waren in het bezit van geestelijke instellingen of grootgrondbezitters uit (voornamelijk) ’s-Hertogenbosch. Eén van die grootgrondbezitters was de Tafel van de Heilige Geest (de armenzorg) uit Den Bosch. Deze bezat een groot aantal pachthoeven in Het Groene Woud.[8] (Foto C)

De exploitatie van de hoeven gebeurde door boeren die de hoeven pachtten. De pachttermijn was doorgaans een periode van drie tot acht of meer jaren. Van de ruim veertig boerderijen in Schijndel was ongeveer de helft in het bezit van Bossche heren.[9] In Boxtel en Liempde stonden er in de veertiende en vijftiende eeuw tientallen hoeven.[10] In Breukelen (Boxtel) lag bijvoorbeeld de hoeve van Postel, verpacht door de abdij van Postel.[11] In Biezenmortel was een van de oudste middeleeuwse hoeven, De Vorselaer, een leengoed van de familie Volkaert.[12] De naam van de hoeve is afgeleid van Gerard van Vorselaer, die in 1314 via Marina van Herlaer eigenaar werd van het landgoed.[13] De grote hoeven langs de Hooghoutseweg maakten deel uit van de bezittingen van de Tafel van de Heilige Geest in Den Bosch.

Andere voorbeelden van middeleeuwse hoeven zijn de kartuizerhoeve Het Groot Duijfhuis aan de Dommel op Kasteren in Liempde (meer info: casus Kartuizerhoeve Het Groot Duijfhuis) de verdwenen hoeve Moerenburg in de buurtschap Loven (aan de oostzijde van Tilburg) en bezit van de abdij van Tongerlo,[14] de veertiende-eeuwse pachthoeve De Grote Laar te Sint-Oedenrode[15] en de vijftiende-eeuwse Fratershoeve te Sint-Oedenrode (de nu nog bestaande boerderij dateert uit 1912) die een bezitting was van de Broeders van het Gemene Leven in ’s-Hertogenbosch. (Foto D)